सामाजिक विषयमा यसरी अब्बल बन्ने
प्यारा विद्यार्थी भाइबहिनीहरू ! तपाईंहरूको पढाइलेखाइ कस्तो चल्दै छ नि ? पक्कै पनि राम्रै होला, होइन त ? आज हामीले ‘सामाजिक अध्ययन’ विषयमा कसरी राम्रो गर्न सकिन्छ भनेर चर्चा गर्ने छौँ । सामाजिक अध्ययन विषय विद्यालय तहमा पठनपाठन हुने एउटा अनिवार्य विषय हो । यस विषयको नाम कक्षा ४ देखि ८ सम्म ‘सामाजिक अध्ययन तथा मानव मूल्य शिक्षा’, कक्षा ९ र १० मा ‘सामाजिक अध्ययन’ र कक्षा ११ र १२ मा ‘सामाजिक अध्ययन तथा जीवनोपयोगी शिक्षा’ हो । यो विषय समाजसँग सम्बन्धित विष
तरकारीमा नुन हाल्दा किन निस्कन्छ पानी ?
दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्ने कतिपय कुरा र अनुभव गरेका घटनालाई हामीले त्यति चासो लिने गरेका छैनौँ । ठुला मानिसका लागि यस्ता विषय सामान्य लाग्न सक्छन् तर बालबालिकाका लागि ती विषय अनौठा लाग्छन् । बालबालिकाको दिमागमा यस्ता हरेक परिवर्तनका घटना मात्र किन ? कसरी ? भन्ने प्रश्न उब्जन्छ । यस्तै प्रश्न र त्यसको सही समाधान खोजी गर्दै जानु विद्यार्थीको लक्षण हो । यस लेखमा त्यस्तै सामान्य घटनाको वैज्ञानिक कारणबारे बुझाउन खोजिएको छ ।
अनाथको आश्रय घर
भाइबहिनीहरू ! बाबुआमाको मृत्यु भएका वा कोही संरक्षक नभएका बालबालिकालाई टुहुरा भनिन्छ । रेखदेख र पालनपोषण गर्ने कोही नभएका बालबालिकालाई अनाथ भनिन्छ । यस्तै टुहुरा र अनाथ बालबालिकाको संरक्षण गर्ने उद्देश्यले नेपाल बाल सङ्गठनको स्थापना २०२१ सालभदौ ४ गते गरिएको हो । तत्कालीन मुमा बडामहारानी रत्न शाहले आफ्नो जन्मदिन पारी भदौ ४ बाल सङ्गठन स्थापना गर्नुभएको थियो । लामो समय बाल सङ्गठनको अध्यक्षमा उहाँ नै रहनुभयो । २०४६ सालमा प्रजातन्त्रको पुनः प्राप्तिपछि बाल सङ्गठनको अध्यक्षमा रीतासिंह वैद्य नियुक्त हुनुभयो । २०७७ सालबाट बाल सङ्गठनको अध्यक्षमा विद्या उपाध्याय न्यौपा
विश्वमाः कहाँ के ?
१. अलैँची धेरै उत्पादन नेपालमा हुन्छ । २. आँप धेरै उत्पादन भारतमा हुन्छ । ३. आलु धेरै उत्पादन जर्मनीमा हुन्छ । ४. कफी धेरै उत्पादन ब्राजिलमा हुन्छ ।
ग्रिन कफीमा आकर्षण
तौल घटाउन र स्वस्थ रहन विविध ब्रान्डका ग्रिन टी अर्थात् हरियो चियामा अचेल दिनानुदिन आकर्षण बढ्दै गएको छ । यस्तै ग्रिन कफीसमेत लोकप्रिय छ । ग्रिन कफी भन्नाले हरियो कफीको दाना या धुलो हो जुन रोस्ट अर्थात् भुटेको हुँदैन । आकर्षक साना साना प्याकमा विभिन्न ब्रान्डमा यो कफी बजारमा उपलब्ध हुन थालेको छ । ग्रिन कफी ग्रिन टीभन्दा भिन्न स्वादको हुन्छ । यो कुनै नौलो हर्बल टी जस्तो पनि होइन । काँचो कफी सुकाएर धुलो या गेडामै तातोपानी मिसाएर पिउने गरिन्छ । कफी पारखीका लागि भने यो स्वाद अलि भिन्न लाग्न सक्छ ।
बालबालिकामा हुने क्यान्सर
अति विकसित मुलुकमा बालबालिकामा लाग्ने क्यान्सरमध्ये करिब ८० प्रतिशतको सफलतापूर्वक उपचार सम्भव हुन्छ । अत्याधुनिक औषधोपचार र प्रभावित व्यक्तिको उच्चस्तरीय स्याहारसुसारका कारण पनि यो सम्भव भएको भन्न सकिन्छ तर विडम्बना संसारभरिका क्यान्सर ग्रसित बालबालिकामध्ये केवल १० प्रतिशत मात्र ती देशमा छन् । अर्थात् बहुसङ्ख्यक यस्ता बिरामी विकासोन्मुख वा विकासशील देशमा छन् । सबै प्रकारका क्यान्सरबाट प्रताडित व्यक्ति (बालबालिका र वयस्क) मध्ये केवल एक प्रतिशत मात्र बालबालिका छन् । त्यसो भएर पनि बालबालिकामा लाग्ने क्यान्सरको समस्यालाई ठूलो बोझका रूपमा लिने गरिएको छैन ।
हिमालयन अवेकिङ आधुनिक नेपालको पहिलो श्रव्यदृश्य
भारतको कोलकाताबाट डिबी परियारको सत्प्रयासमा सत्य हरिशचन्द्रको निर्माणपश्चात् नेपाली भाषामा चलचित्र बनेको इतिहास छ । हुन त यो विषय निर्माणको सन्दर्भ आजपर्यन्त विवादित रहेको छ । कसैले यसलाई नेपाली भाषामा डबिङ मात्र गरिएको र कसैले बन्दै नबनेको दाबी गरे पनि राजा त्रिभुवन र नाट्यसम्राट बालकृष्ण समले आफ्नै आँखाले यसको छायाङ्कन देखेको बताएकाले यसको निर्माण र नेपाली भाषामा भएको छायाङ्कनका बारे विवाद गर्नु त्यति आवश्यक देखिँदैन ।
पहिचान हो श्रुतिपरम्परा
श्रुतिपरम्परा हजारौँ वर्षदेखि निरन्तर अस्तित्वमा छ । यसको सीधा नाता बोलीसँग छ, जुन मानव जातिले सबैभन्दा पहिले सुरु गरेको शाब्दिक सञ्चार हो । यसले मानव–मानव तथा मानव र सभ्यतालाई निरन्तर जोड्दै आइरहेको छ । श्रुतिपरम्पराको महिमा अपरम्पार छ । आध्यात्मावादीहरूले भनेझैँ श्रुतिपरम्परा ज्ञानयोग, भक्तियोग र कर्मयोगलाई पनि एकआपसमा जोड्ने अलौकिक सेतु हो । श्रुतिपरम्पराले संस्कृति, इतिहास र ज्ञानको संरक्षण, भण्डारण र विस्तारमा जीवनदायिनी भूमिका खेल्दै आएको छ । लेख्यपरम्परा र विद्युतीय माध्यमको विकास चरमोत्कर्षमा पुगेको अहिलेको युगमा पनि श्रुतिपरम्पराको महत्व कायमै छ । यसको बहुआयामिक महत्व छ ।
क्राउडस्ट्राइकको झट्का
हालसालै विश्वभर एकैपटक सूचना प्रविधि प्रणालीमा समस्या आउँदा बैङ्क, सेयर बजार, रेल सेवा, सपिङ मल, सञ्चार माध्यम, विमान सेवा कम्पनीसहित ठूला संस्थाका सेवा एकाएक प्रभावित भए । यस्तो अवस्थाको कल्पनासमेत गरिएको थिएन तर खतराको घण्टी बज्यो, सङ्कट आयो । कतिपय ठाउँमा विमान सेवा कम्पनीहरूले आफ्ना उडान नै स्थगित गरे भने धेरै ठाउँमा विमान उड्ने समय प्रभावित भयो । साउन ४ गते शुक्रबार अमेरिकी साइबर सुरक्षा कम्पनी क्राउडस्ट्राइकले सूचना प्रणालीलाई अद्यावधिक (अपडेट) गर्दा सुरक्षा त्रुटि (बग) उत्पन्न हुँदा सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा विश्वव्यापी महासङ्कट उत्पन्न भयो । यस अपडेटमा देखिएको ‘बग’ का कारण माइक्रोसफ्ट विन्डोज कम्प्युटर प्रयोगकर्ताले हैरानी भोग्नु प¥यो ।
वर्गीकरण नहुँदा रोकियो कित्ताकाट, कृषियोग्य जमिनमा घर निर्माण तीव्र
अधिकांश स्थानीय तहले भूउपयोग क्षेत्रको वर्गीकरण नगर्दा कृषियोग्य जमिनमा घर निर्माण हुने क्रम तीव्र बन्दै गएको छ । त्यसका साथै यही कारणले कित्ताकाट रोकिँदा सर्वसाधारण सेवाग्राही मर्कामा परेका छन् । भूउपयोग क्षेत्रको वर्गीकरण गरेका स्थानीय तहले पनि कतिपयले आंशिक रूपमा र केही स्थानीय तहले मात्र पूर्ण रूपमा जग्गाको वर्गीकरण गरेका छन् । वर्गीकरण गर्न ढिलाइ गर्दा कृषियोग्य जमिनमा घर निर्माण तीव्र भइरहेकाले भविष्यमा कृषियोग्य जमिनको अभाव हुन सक्ने खतरा बढ्दै गएको छ । भूउपयोग नियमावली जारी भएको मितिले एक वर्षभित्र स्थानीय तहले भूउपयोग क्षेत्रको वर्गीकरण गर्नुपर्ने भूउपयोग नियमावलीमा उल्लेख भए पनि नियमावली जारी भएको दुई वर्ष बितिसक्दा पनि जग्गाको वर्गीकरण नगर्दा त्यसको मारमा सर्वसाधारण पर्दै आएको भूमि व्यवस्था तथा अभिलेख विभागले जनाएको छ । २०७९ जेठ २३ गते भूउपयोग नियमावली जारी भएको थियो ।
मृतकलाई भूमि जोगाउने कुलुङ
नेपालमा आफ्नै पहिचान र संरक्षणका लागि अघि बढिरहेको जाति हो कुलुङ । २०७८ सालको जनगणना अनुसार कुलुङ जातिको जनसङ्ख्या ३३ हजार ३८८ छ भने कुलुङ भाषा बोल्नेको सङ्ख्या ४० हजार ४७९ जना रहेको छ । सङ्ख्यात्मक रूपमा थोरै र बसाइका हिसाबले पनि थोरै जिल्लामा बसोबास गर्ने कुलुङ जातिको संस्कार र संस्कृतिका बारेमा खासै अभिलेख छैन, अध्ययन पनि भएको छैन । भाषाका बारेमा केही विश्वविद्यालय र केही अनुसन्धानकर्ता
प्राचीन रेशम मार्ग
रेशम मार्ग (सिल्क रोड) को इतिहास प्राचीन चीनसँग जोडिएको छ । रेशम मार्गले चीनलाई युरोपसँग जोडेर व्यापारिक, सांस्कृतिक र सामाजिक आदानप्रदानमा महत्वपूर्ण भूमिका खेलेको थियो । रेशम मार्ग, चीन र युरोपबीचको व्यापारिक मार्ग त थियो नै साथसाथै यसले एसिया, अफ्रिका र युरोपका विभिन्न सभ्यतालाई एकापसमा जोड्ने पुलको काम पनि ग¥यो । १५ सय वर्षभन्दा बढी समयसम्म, रेशम मार्गको नामले चिनिने मार्गहरूको सञ्जालले विभिन्न संस्कृतिबीच वस्तु र विचारको आदानप्रदानमा योगदान पु¥याएको थियो ।
बिग्रँदै माटोको स्वास्थ्य
अहिले स्थानीय तहमा मौलाएको नारा हो ‘सोइल टेस्ट’ अर्थात् माटोको परीक्षण । हरेक वर्ष स्थानीय तहले माटोको परीक्षणकै लागि भनेर लाखौँ रुपियाँ खर्च गर्दछन् । माटो परीक्षणपछिको नतिजा कस्तो आयो भनेर सार्वजनिक चाहिँ गरिँदैन तर सत्य के हो भने प्रतिवर्ष नेपालमा माटोको अवस्था बिग्रँदै गएको छ । मानिसले आफ्नो स्वास्थ्य जाँच नियमित रूपमा गराउँछन् होला तर आफूले दैनिक रूपमा उपभोग गर्ने खाद्यान्न, तरकारीबाली उमार्ने माटोको स्वास्थ्यका बारेमा भने त्यति धेरै ध्यान दिइँदैन । हामीले माटो
जब अपहरित विमान नै दुर्घटना भयो
सन् १९९६ मा इथियोपियन एयरलाइन्सको फ्लाइट–९६१ ले उडान भरेको २० मिनेट के भएको थियो तीन जना इथियोपियालीले आफ्नो कब्जामा लिएका थिए । ती मानिसले जबरजस्ती ककपिटमा घुसेर पाइलटलाई नियन्त्रणमा लिए र विमान अपहरण गरे । उनीहरूले ककपिटबाट एउटा सानो बन्चरो र आगो निभाउने यन्त्र लिएर सबैलाई धम्क्याउँदै विमान नियन्त्रणमा लिएका थिए । हाइस्कुल उत्तीर्ण गरेका दुई जना र एक जना नर्सका रूपमा पछि उनीहरूको पहिचान खुल्यो । ती सबै बेरोजगार थिए । उनीहरूले अपहरित विमानलाई अस्ट्रेलिया लैजान पाइलटलाई दबाब दिए । अस्ट्रेलिया पुगेर उनीहरू शर
विचित्रका आँखा
वरपरको संसारसँग अन्तक्र्रिया गर्ने मुख्य अङ्ग हो आँखा । हाम्रो ज्ञानको ८० प्रतिशतभन्दा बढी भाग आँखा वा यसको दृश्य प्रभावबाट प्राप्त हुन्छ । लगभग ९५ प्रतिशत जनावरमा आँखा हुन्छ । यहाँसम्म कि एउटा हलिउडमा एउटा चलचित्रको नाम नै ‘हिल्स ह्याभ आइज’ (पहाडको आँखा हुन्छ) राखिएको छ । शाब्दिक रूपमा भन्नुपर्दा अङ्कुरित आलुको पनि आँखा हुन्छ । यहाँ केही विचित्रका आँखाका बारेमा चर्चा गर्न खोजिएको छ ।
अभिशाप बनेको आविष्कार
पत्रकारको बाक्लो उपस्थितिमाझ आविष्कारक थोमस मिजले जुनियरले सिसा (लिड) मिसाइएको वस्तु आफ्नो हत्केलामा हाले र करिब एक मिनेट जति त्यसबाट निस्केको धुवाँ सुँघे । निर्भीक थोमसले भने, “बिनाकुनै स्वास्थ्य समस्या म यस्तो हरेक दिन यसो गर्न सक्छु ।” त्यसको केही समयमै थोमसलाई चिकित्सा उपचार आवश्यक पर्यो तर उनको कृत्यले स्वयम्को भलाई भन्दा पनि गम्भीर असर पर्ने भयो । सन् १९२४ मा जनरल मोटर्सका ‘केमिकल इन्जिनियर’ थोमसले आफ्नो हालसालैको आकर्षक खोज– सिसा मिश्रित यौगिक
लोकसंस्कृतिका धनी धिमाल
पूर्वी नेपालका झापा, मोरङ र सुनसरी जिल्लामा बसोबास गर्ने धिमाल जातिको आफ्नै भाषा र मौलिक जीवनशैली छ । यो जातिको खानपान, वेशभूषामा मौलिकपना देखिन्छ । प्रकृतिमा निर्भर रहिआएको यो जाति प्राकृतिक धर्ममा आस्था राख्दछ । भाषा, वेशभूषा, संस्कृति, रहनसहन र विशिष्ट सांस्कृतिक पहिचान बोक्ने सीमान्तकृत जाति हो यो । माईखोला पूर्व बसोबास गर्ने धिमाललाई पूर्वी धिमाल र माईखोला पश्चिम बसोबास गर्दै आएका धिमाललाई पश्चिमी धिमाल भनेर चिनिन्छ । पूर्वमा बसोबास गर्ने धिमालमा राजवंशी प्रभाव पाइन्छ । धिमाल जातिको परम्परागत घर माटो, काठ, ढुङ्गाद्वारा निर्मित हुन्छ । उनीहरू भुइँतलामा संयुक्त परिवारमा ब
खुट्टामै जोडियो हत्केला !
चिनियाँ फ्याक्ट्रीमा काम गर्ने श्रमिक सी वेको हत्केलालाई सन् २०१३ मा विशिष्ट चिकित्सा पद्धतिद्वारा जीवित राखिएको थियो । चिकित्सकले उनको हत्केलालाई उनको बायाँ गोलीगाँठोमा जोडिदिए र त्यसमा खुट्टामा हुने रक्तसञ्चार प्रणालीद्वारा रक्तप्रवाह गरे । यति गर्दा हत्केला जीवित रह्यो र तातो पनि भयो तर स्नायु प्रणाली नजोडिएका कारण बोधो भयो । कलमी गरिएको हत्केलामा रक्तसञ्चार मात्र थियो । सी वेका अनुसार खुट्टामा कुनै परिवर्तन भएको यिनलाई महसुस भएन तर अलि गह्रौँचाहिँ लाग्यो ।
ह्वेलले ओकलेका पेकर्ड
जोजाया मेयो समुद्रको सतह हेरिरहेका थिए । आफ्नो साथीले माछा मार्न पानीभित्र प्रयोग गर्ने उपकरणबाट निस्केको ग्यासका कारण उत्पन्न पानीको बुलबुल उनले देखे । त्यस दिन बिहान केप कोडको तटनजिक करिब ४५ किलो लोबस्टर माछा समातिसकेका माइकल पेकर्डले दोस्रो पटक डुब्की लगाएका थिए । तर एक्कासि बुलबुल देखिन छाड्यो । त्यसपछि समुद्रबाट विस्फोटक आवाज निकाल्दै पानी आकाशमा फैलियो । मेयोलाई आफूले देखिरहेको घटनामा विश्वास भइरहेको थिएन । के भइरहेको छ उनले
हास्यव्यङ्ग्यको पर्व गाईजात्रा
हँसाउने र व्यङ्ग्य गर्ने ‘पर्व’ गाईजात्रा । कार्टुनको पनि यही धर्म भएकाले दुवै एकअर्काका परिपूरक हुन् । यसका अतिरिक्त प्रहसन र व्यङ्ग्य साहित्यले पनि गाईजात्रालाई रोमाञ्चक र स्मरणीय बनाउँछन् । गाईजात्राको अवसरमा हास्य र प्रहसनको एक सटिक माध्यम बन्ने गरेको छ कार्टुन प्रस्तुति । एउटा कार्टुनले कैयौँ चोटिला शब्द बयान गर्न सक्ने भएर पनि होला गाईजात्राको अवसरमा यो जोडिएको । गाईजात्रामा हास्यकृति र प्रहसन कहिलेदेखि अभिन्न अङ्ग बन्न पुगे, यो बेग्लै अनुस
२०८१ साल भदौ महिनाको राशिफल
मेष : पठनपाठनका साथै बौद्धिक क्रियाकलापमा अभिरुचि बढेर जाला । मानसिक प्रसन्नताका साथै शारीरिक आरोग्य अनुकूल रहने छ । भेटघाट, रमाइलो भ्रमणका साथै मनोञ्जनका अवसरसमेत मिल्ने छन् । आर्थिक पक्षका कार्यमा सफलता प्राप्त होला । दम्पतीमा सामान्य असमझदारी बढेर जान सक्ने सम्भावना रहेको छ । महिनाको उत्तरार्धमा काममा सफलता, विवादमा विजय तथा प्रतिस्पर्धामा सफलता प्राप्त हुने छ । धार्मिक एवं सामाजिक कार्यमा अभिरुचि लाग्ने छ । घरपरिवारमा धार्मिक कार्यको आयोजना होला ।
सुजाता र चतुरे
सुजाता एक वर्षपछि घर फर्किन् । चतुरेलाई चौतारोमा बसेर बाटो हेरिरहेको देखिन् । सुजाताले उसलाई चार/पाँच वर्षअघि स्कुलबाट फर्र्किंदा बाटोमा एक्लै भेटेर घरमा ल्याएकी थिइन् । चतुरे नामले बोलाउन थालिन् । अनि ऊ चतुरे भयो । त्यतिबेला ऊ दुई महिना जतिको हुँदो हो । निकै दुब्लो र ख्याउटे थियो । टोलका कति मानिस सुजा
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज
चितवन राष्ट्रिय निकुञ्ज नेपालको पहिलो निकुञ्ज हो । वन्यजन्तुको सुरक्षाका लागि तोकिएको स्थललाई निकुञ्ज भनिन्छ । यो निकुञ्ज २०३० सालमा घोषणा भएको हो । यसको क्षेत्रफल ९५२.६३ वर्ग किलोमिटर रहेको छ । यो निकुञ्ज सन् १९८४ देखि विश्वसम्पदा सूचीमा सूचीकृत छ । बागमती प्रदेशको चितवन, मकवानपुर, पर्सा र नवलपरासीका भूभाग यस निकुञ्जले ओगटेको छ । यो निकुञ्ज राप्ती, नारायणी, रियु जस्ता ठुला नदीले घेरिएको छ । बर्सेनि हजारौँ पर्यटकले यस राष्ट्रिय निकुञ्जको भ्रमण गर्ने गरेका छन् । निकुञ्जको करिब ७० प्रतिशत वन क्षेत्र सालको जङ्गलले ढाकेको छ । यहाँ विश्वमै दुर्लभ मानिएको एकसिङे गैँडा पाइन्छ ।
विश्व आदिवासी दिवस
दिवस भनेको दिउँसोको समय वा दिन हो । मानव समुदायमा अनेकन घटना हुन्छन् । विशेष घटनाको सम्झना गर्न तोकिएको विशेष दिनलाई दिवस भन्ने गर्छौं । त्यस्ता दिवसलाई विभिन्न देशका समुदायले सम्झिने गर्दछन् । देशभित्र मात्र मनाइनेलाई राष्ट्रिय दिवस भनिन्छ भने संसारभरि मनाइनेलाई विश्व वा अन्तर्राष्ट्रिय दिवस भनिन्छ । राष्ट्रिय शिक्षा दिवस, राष्ट्रिय योग दिवस, राष्ट्रिय बालबालिका दिवस आदि नेपालभित्र मात्र मनाइन्छ भने अन्तर्राष्ट्रिय साक्षरता दिवस, अन्तर्राष्ट्रिय नारी दिवस, विश्व पृथ्वी दिवस आदि विश्वभ
अद्भुत जीव डल्फिन
भाइबहिनीहरूले पक्कै पनि डल्फिनको नाम सुन्नु भएकै छ होला । डल्फिन पानीमा पाइने अद्भुत जीव हो । स्वभाव र बुद्धिमत्ताका लागि डल्फिन परिचित छ । उच्च बौद्धिक क्षमताका कारण मानिससँग यसको विशेष सम्बन्ध छ । प्राचीन ग्रिसमा डल्फिनलाई शुभसङ्केतका रूपमा लिइन्थ्यो र समुद्री देवता पोसाइडनसँग जोडेर हेरिन्थ्यो । नेपाल–भारतमा पनि डल्फिनलाई धार्मिक–सांस्कृतिक कोणबाट हेरिन्छ । डल्फिन मानिसपछिको दोस्रो चेतनशील प्राणी हो । पानीमा बस्ने डल्फिन माछा जस्तै देखिए पनि स्तनधारी प्राणी हो । डल्फिनले आफ्नो बच्चालाई दुध खुवाउँछ । डल्फिनको रगत न्यानो हुन्छ । डल्फिन समुद्री स्तनधारी ‘ओर्डर सिटासिया’ समूहमा पर्दछ, जु
