विकास निर्माणमा सार्वजनिक प्रशासन
सामान्यतया उन्नति, प्रगति एवं सकारात्मक परिवर्तनलाई विकास भनिन्छ । विकास भन्ने कुरा पुँजी र प्रविधिको यान्त्रिक कुरा मात्र नभई वाञ्छित लक्ष्य प्राप्ति गर्नका लागि जनतालाई सङ्गठित र परिचालित गर्ने राजनीतिक, आर्थिक एवं सामाजिक प्रक्रिया पनि हो । साथै उपलब्ध आर्थिक, भौतिक, मानवीय एवं प्राकृतिक स्रोतसाधनको कुशल एवं प्रभावकारी परिचालनमार्फत आर्थिक, सामाजिक, सांस्कृतिक, राजनीतिक, भौतिक, मानवीय एवं पर्यावरणीयलगायतका पक्षमा भएको सकारात्मक वृद्धिका साथसाथै गुणात्मक, जनमुखी एवं नतिजामुखी परिवर्तन नै विकास हो ।
विश्वासिलो मौद्रिक नीति
नेपालको संविधानको धारा ११९ बमोजिम नेपाल सरकारको अर्थमन्त्रीले सङ्घीय संसद्को संयुक्त बैठकमा आर्थिक वर्ष २०७९÷८० को बजेट प्रस्तुत गरी दुवै सदनबाट उक्त बजेट पारित भइसकेको अवस्था छ । यसैले उक्त बजेट तथा नेपाल सरकारले अख्तियार गरेको आर्थिक नीतिलाई कार्यान्वयन गर्नका लागि केन्द्रीय बैङ्कको हैसियतमा नेपाल राष्ट्र बैङ्कले मौद्रिक नीति तर्जुमा गर्नुपर्ने कानुनी व्यवस्था नेपाल राष्ट्र बैङ्क ऐन, २०५८ ले स्पष्ट गरेको छ । उक्त व्यवस्था आजभन्दा ७६ वर्ष अगाडि अर्थात् नेपाल राष्ट्र बैङ्क ऐन, २०१२ अन्तर्गत २०१३ साल वैशाख १४ मा स्थापना भएपश्चात् सो बैङ्कले केन्द्रीय बैङ्कको रूपमा रही आर्थिक क्षेत्रको व्यवस्थापन र वित्तीय संस्थाहरूको मौद्रिक नियमक तथा प्रक्षेपणको रूपमा समेत कार्य गर्ने गरेको छ । साथै, यस बैङ्कले अर्थतन्त्रको दिगो विकासको निमित्त मूल्य स्थिरता कायम गर्न र शोधनान्तर सुदृढीकरण गर्नका लागि आवश्यक मौद्रिक तथा विदेशी विनिमय नीति निर्माण गर्न, सुरक्षित, स्वस्थ तथा सक्षम भुक्तानी प्र
कृषि अनुसन्धानप्रतिको उदासीनता
सन् १९९१ मा स्थापना भएको नेपाल कृषि अनुसन्धान परिषद् बाली, बागवानी र पशु विज्ञानसहित कृषि क्षेत्रका विभिन्न विषयमा अनुसन्धान गर्ने एक मात्र सरकारी सर्वोच्च निकाय हो । यसअन्तर्गत देशभरि ६२ वटा विभिन्न विषयका अनुसन्धान केन्द्र, अनुसन्धान निर्देशनालय र बाली तथा वस्तु कार्यक्रमहरू छन् ।
अनुगमनमार्फत मूल्यवृद्धि नियन्त्रण
सरकारले पेट्रोलियम पदार्थमा लाग्दै आएको कर घटाएको छ । पछिल्लो पटक वृद्धि भएको पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घटेको छ । पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य वृद्धिको कारणले आकाशिएको बजार मूल्य नियन्त्रण गर्न सरकारले प्रभावकारी बजार अनुगमन गर्ने निर्णय सँगसँगै बजार अनुगमन निर्देशिका, २०७९ स्वीकृत गरी लागू गरेको छ । पेट्रोलियम पदार्थको मूल्य घटेपछि बजारमा वस्तुको मूल्य घटे-नघटेको मापन गर्ने माध्यम बजार अनुगमन हो ।
जवाफदेही स्थानीय सरकार
स्थानीय तहले सङ्घ र प्रदेश सरकारबाट ससर्त रकम पाउँछन् । यसले सबै स्थानीय आवश्यकतालाई सम्बोधन गर्न सक्दैन । त्यसैले स्थानीय सरकारहरूले योजना र आर्थिक स्वायत्ततामा ध्यान दिनुपर्छ । स्थानीय तहहरू राज्यका स्वायत्त अङ्ग हुन्; जसले स्थानीय साधन, स्रोतको उपयोग गरी नागरिकको जीवनस्तरमा सुधार ल्याउन प्रमुख भूमिका निर्वाह गर्छन् । यातायात, योजना, आवास, आर्थिक र सामुदायिक विकास, वातावरण, मनोरञ्जन र सुविधाहरू साथै जीविकोपार्जनका लागि स्थानीय स्रोत महìवपूर्ण हुन्छन् ।
जनस्तरमा बलियो कांग्रेस
स्थानीय तह निर्वाचन २०७९ को अन्तिम नतिजा आउन बाजुराको बूढीगङ्गा नगरपालिकाको मात्रै बाँकी छ । यो नगरको परिणाम जोसुकैको पक्षमा गए पनि नेपाली कांग्रेसलाई सबैभन्दा ठूलो अर्थात् पहिलो दलको रूपमा स्थापित हुन अब कसैले रोक्न सक्दैन । देशभरका पालिकामा जितेको सङ्ख्यात्मक आधारमा मात्र नभई कांग्रेसले नगरपालिकाका हिसाबले होस् वा गाउँपालिकाका प्रमुख जितेका हिसाबले होस्, वा कुल वडाध्यक्ष मध्येको विजयमा होस्, कांग्रेस पहिलो पार्टी नै बनेको छ । यति मात्रै होइन, कुल महिला सदस्य वा दलित महिला वा कुल पुरुष वडा सदस्यमा पनि कांग्रेस नै पहिलो पार्टी बन्यो । प्रदेशका हिसाबले पनि हरेक प्रदेशमा कांग्रेस नै पहिलो पार्टी भएको छ ।
आत्मनिर्भर अर्थतन्त्रको आधार कृषि
सङ्कटको बेलामा जहिले पनि हामी कृषिलाई नै सम्झिन्छौँ । कोरोना महमारीले गाँजेको पहिलो र दोस्रो बजेटमा कृषिलाई नै प्राथमिकता दिने उद्घोष गरिएको थियो । विगत दुई वर्षमा पनि आशातित फड्को मार्न सकेनौँ । कोरोनाको असर क्रमश मथ्थर हुँदै जाँदा कृषि ओझेलमा पर्न थाल्यो ।
स्वनिर्भरका निम्ति धान
राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरलाई जुम्लाकै मार्सी धानको भात दैनिक चाहिन्थ्यो । त्यतिबेला जुम्लाबाट काठमाडौँ आउन महिनौँ लाग्थ्यो । चन्द्र शमशेरका लागि जुम्लाको मार्सी ल्याउन सजिलो उपाय गरियो । दैनिक हुलाकबाट दुई माना चामल आउने व्यवस्था मिलाइयो ।
औद्योगिक राष्ट्रको चासो
विश्वका धनी भनेर चिनिने जी–सेभन (ग्रुप सात) क्यानडा, फ्रान्स, जर्मनी, इटाली, जापान, युनाइटेड किङ्गडम र संयुक्त राज्य अमेरिका मिलेर बनेको संस्था हो । विश्वका अति शक्तिशाली सात देशका राष्ट्रप्रमुखको ४७औँ शिखर सम्मेलनका लागि जर्मनीको बाभेरियामा भेला भए । सन् १९७० देखि यी देशका नेताहरू सबैभन्दा दबाबपूर्ण वैश्विक मुद्दामा छलफल गर्न बर्सेनि भेला हुन्छन् । प्रत्येक सदस्य देशले एक वर्ष लामो अध्यक्षता लिने गछ । उ
राजनीतिमा उदाएको ‘स्वतन्त्र’ अवतार
हालै सम्पन्न स्थानीय तह निर्वाचनमा काठमाडौँ महानगरपालिकालगायत केही उपमहानगर, नगर र गाउँपालिकामा स्वतन्त्र उम्मेदवारले विजय हासिल गरे । दलीय व्यवस्थाको कसिलो संरचनाले नेपाली समाजलाई नै राजनीतीकरण गरेको परिवेशमा सीमित स्वतन्त्र उम्मेदवारको विजय यात्रालाई बुझ्ने र व्याख्या गर्ने विषयमा गैरराजनीतिक जगत् बढी उत्साही भइरहेको छ भने परम्परागत राजनीतिक शक्ति भने केही हतप्रभ देखिएको छ । नेपाली समाजमा विगत ७५ वर्षदेखि जरा गाडेर ठडिएका पुराना दलमाथि राजनीतिक वृत्तमा बिल्कुलै नचिनिएका एक जना युवाले मुलुकको राजधानीमा बोलेको सनसनीपूर्ण धावाबाट पुराना दल हतप्रभ हुनु स्वाभाविक पनि छ ।
युरोपको युक्रेन, एसियाको नेपाल
पूर्वी युरोपमा अवस्थित फराकिलो भौगोलिक परिवेश भएको मुलुक युक्रेन र दक्षिण एसियाको सानो भूखण्ड ओगटेर बसेको नेपाल । यी दुईबीच सोझो सम्बन्ध वा सम्पर्क हुने सन्दर्भ केही अघिसम्म थिएन । अहिले नै पनि द्विपक्षीय सम्बन्धको सार्थक विकास हुन बाँकी छ । सन् १९९१ मा सोभियत सङ्घ विघटन भएयताको इतिहास मात्र नियाल्दा चाहिँ दौत्य सम्बन्धको यस स्थितिलाई सामान्य भन्नुपर्छ ।
अर्थतन्त्रको आधारस्तम्भ सहकारी
जुलाई २ मा विश्वभरका सहकारीले १०औँ अन्तर्राष्ट्रिय सहकारी दिवस मनाउँछन् । विश्वलाई राम्रो ठाउँ बनाउन सहकारीको अनुपम योगदान देखाउने संयुक्त राष्ट्रसङ्घको अन्तर्राष्ट्रिय सहकारी वर्षको एक दशकपछि यस वर्षको नारा ‘सहकारीले राम्रो संसारको निर्माण गर्छन्’ चयन गरेको छ ।
बिजुली चुलो अभियान
केही वर्षअघि तत्कालीन प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीले घरघरमा पाइपलाइनबाट ग्यास पु-याउने उद्घोष गर्नुभएको थियो । अहिले सरकार फेरिएको छ । प्रधानमन्त्री फेरिएका छन् । ‘एलपी ग्यास छोडौँ, बिजुली जोडौँ’ अभियानको घोषणा भएको छ । एक समय थियो, हिटर बाल्ने आग्रहयुक्त विज्ञापन छापिन्थ्यो । यस्तो समय पनि आयो, बिजुलीका ग्राहकहरू दैनिक तीन चौथाइ समय ‘लोडसेडिङ’ मा बिताउन बाध्य भए । बत्ती बाल्नैका लागि दाल, चामल, तरकारीको बजेट काटेर भए पनि ‘इन्भर्टर’ जोड्न बाध्य भए । विकल्प खोज्न बाध्य भए ।
पाका पुस्ताको अनुभव
घर परिवार, समाजको नेतृत्व सम्हाल्ने जिम्मा ज्येष्ठ व्यक्तिलाई दिने चलन पुरानै हो । घर परिवार समाजमा अनुशासन कायम गर्न, सुरक्षा प्रदान गर्न, न्यायोचित वितरण प्रणालीमा विवेकपूर्ण निर्णय गर्न सक्ने सीप क्षमता र अनुभवको आधारमा नाइके (मूली) छान्ने अभ्यास विगतमा गरिन्थ्यो । समय परिवर्तन भए पनि समाजमा ज्येष्ठ नागरिकको भूमिका कुनै न कुनै रूपमा रहेको देखिन्छ ।
दलित सबलीकरण
नेपालमा ५० को दशकदेखि विकासमा समान पहुँच, राज्य संयन्त्रमा समानुपातिक समावेशी सहभागिता र सामाजिक न्यायजस्ता विषयमा महìवपूर्ण बहस प्रारम्भ भएको हो । खासमा प्रजातन्त्रको पुनस्र्थापनापश्चात् राज्यद्वारा पछाडि पारिएका र सत्तामाथि पहुँच कमजोर भएका आदिवासी जनजाति, मधेशी, दलित, महिला, अल्पसङ्ख्यक तथा सीमान्तकृत समुदायले अधिकारका सम्बन्धमा आवाज उठाउँदै आएका छन् ।
सूचना प्रविधिमा फड्को
सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा भएको विश्वव्यापी विकास र विस्तारसँगै नेपालमा पनि सूचना प्रविधिको प्रयोग व्यापक हुँदै गएको छ । सूचना प्रविधिका प्रणालीमा प्रयोग गरिने उपकरण, अपरेटिङ सिस्टम, सफ्टवेयर, सूचना प्रविधि प्रणाली, डाटाबेस, तथ्याङ्क भण्डारणमा प्रयोग गरिने सङ्केत कोडलगायतका विषयमा एकरूपता कायम गर्न आवश्यक मानकीकरणको विकास तथा प्रयोग भएको देखिँदैन ।
‘स्वतन्त्र’ भित्रका छिद्र
छिमेकी मुलुक भारतमा मूलधारका राजनीतिक पार्टीप्रति जनतामा वितृष्णा फैलिएको भन्दै एक दशकअघि आम आदमी पार्टी अस्तित्वमा आयो । राजधानी नयाँदिल्लीमा मात्र देखिएको आम आदमी पछिल्लो अवस्थामा भारतको वैकल्पिक शक्तिका रूपमा स्थापित भएको छ ।
सार्वजनिक नीतिमा ‘एलिट इन्ट्रेस्ट’
नेपालमा बेलाबेला ठालु पात्रले मुलुकको सार्वजनिक नीतिमा राइँदाइँ गरेको प्रसङ्गको चर्चा भइरहन्छ । सार्वजनिक नीतिसम्बन्धी जानकार द्वय रिजेकर (१९९४) र फिसर (२०००) को संयुक्त तर्क छ, जब सार्वजनिक नीति सत्ताबाट फुत्किएर ठालुका हातमा पुग्छ तब मुलुकको शासकीय प्रबन्धमा राजनीतिक गुण हराउँछ, त्यहाँ दलालको गुण प्रवद्र्धन हुन्छ ।
पालिकाका वडा : विकासका खम्बा
नागरिकलाई विकास, सामाजिक न्याय र सुशासनको प्रत्याभूति दिलाउने निकाय स्थानीय तहका वडा समिति हुन् । नागरिकसँग सबैभन्दा नजिकमा रहेर काम गर्ने पहिलो जनप्रतिनिधिमूलक निकाय वडा समिति हो । सत्ता र सरकारको संस्कार, संस्कृति, सोच र चिन्तन प्रतिविम्बित गराउने निकाय पनि वडा समिति नै हुन् ।
वायुसेवा निगम सुधारको बाटोमा
एउटा जीवन्त संस्थाले समय–समयमा आरोह–अवरोहको स्थितिबाट गुज्रनुपर्दछ, यसैभित्र पर्दछ– नेपाल वायुसेवा निगम । गएको ६४ वर्षको आयुमा यसले कुनै बेला सफलता त कुनै बेला समस्या झेल्दै आएको छ । कुनै पनि वायुसेवा कम्पनीको उन्नतिका लागि महìवपूर्ण मानिने पक्षमा जहाजको उपयोगिता, उच्च दरको सिट उपयोग एवं गन्तव्य विस्तार पर्दछन् ।
पहिलो संसद्को पहिलो बैठक
वि.सं. २००७ को जनक्रान्तिको उपलब्धि र त्यसको उपादेयतालाई निस्तेज पार्ने तथा संवैधानिक राजतन्त्रको मर्यादालाई उल्लङ्घन गर्दै जाने कार्य राजा त्रिभुवनको शासन कालदेखि नै प्रारम्भ भयो । ती सबैको नेपाली कांग्रेसले विरोध गरिरह्यो । २०११ सालको पुसमा विभिन्न ६ वटा माग राखेर सत्याग्रह ग-यो ।
पाठ्यपुस्तकमा जालझेल
महामारीका कारण गत दुई वर्ष अस्तव्यस्त भएको शैक्षिक सत्र यस पटक एक महिना ढिलो गरी सुरु भयो तर विद्यार्थीका हातमा पाठ्यपुस्तक पुग्न सकेको छैन । कृषिप्रधान मुलुकमा खेती लगाउने समयमा किसानले मल र शैक्षिक सत्रको सुरुमा विद्यार्थीले पुस्तक पाउन नसक्नु नेपालको सदाबहार रोग नै बनेको छ ।
‘कम्युनिस्ट’ बन्नुपर्नेका दुःख !
दुःखका कारण खोज्न मान्छे सदियौँदेखि भौँरिरहेका छन् । कोही योगी बने, कोही बने क्रान्तिकारी र कोही भोगी । अत्यन्तै थोरै मान्छे आफूले रोजेका बाटोमा टिके । धेरैजसो आए, गए र सिद्धिए तर सन्तुष्टि पाउन भने सकेनन् । सभ्यता विकासमा असन्तुष्टि नै विकासको उपहार बन्यो । स्वभाव, चेतनास्तर, ज्ञानका क्षेत्रफलको फैलावट, जिज्ञासाका कारण सन्तुष्टिको अर्थ नै फरकफरक हुन्छ ।
भारतीय सेना युवामय
‘अग्निपथ’ योजनाले भारत अशान्त बन्यो । यसको देशव्यापी हिंसात्मक प्रदर्शन र विरोध भयो । भारत बन्दको आह्वान गर्दै हजारौँ युवा सडक उत्रे तर भारतीय रक्षा मन्त्रालय र सेनाले यो योजना फिर्ता गरेनन् । सेनामा जवानलाई चार वर्षका लागि भर्ना लिने सरकारी योजना अग्निपथविरुद्ध आन्दोलन चुलिएका बेला रक्षा मन्त्रालय र सेनाले उक्त योजना लामो समयको अध्ययनपछि ल्याइएकाले पुनर्विचार नहुने बताएका हुन् ।
बहसमा सार्कको भविष्य
सन् १९४५ देखि नै क्षेत्रीय सङ्गठनहरू खोल्ने र यसबाट आफ्नो क्षेत्रको भलाइका लागि दत्तचित्त रहने प्रतिस्पर्धा चल्दै आएको छ । यसलाई अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिको एक महìवपूर्ण विशेषताकै रूपमा स्वीकार गरिएको छ । भौगोलिक निकटताका आधारमा यस्ता सङ्गठनहरू निर्माण हुँदै आएका छन् ।
